Park Cytadela to rozległy teren zielony o powierzchni ok. 100 ha, położony w północnej części Poznania, w dzielnicy Stare Miasto, ograniczony ulicami Szelągowską, Za Cytadelą (Winogrady) oraz Armii Poznań. W okresie średniowiecza na terenach wzgórz obecnie zajmowanych przez park, znajdowały się winnice książęce, od których pochodzi ich nazwa Wzgórza Winiarskie. W pobliżu terenu obecnego parku istniały dwie wsie Winiary.

Na wzgórze to, jako potencjalnie odpowiednie miejsce na twierdzę wskazał już Napoleon, ale to nie on tylko Niemcy przekształcili swoje plany w rzeczywistość, którzy na początku XIX wieku wysiedlili mieszkańców obu miejscowości, a obszar Wzgórza Winiary zamienili w twierdzę wojskową, znaną obecnie pod nazwą Fort Winiary. Budowa tej twierdzy wraz z jej rozbudową i przeróbkami trwała od 1828 aż do 1872, sama zaś twierdza służyła armii aż do zakończenia II wojny światowej w 1945. W związku z postępem i zmianami techniki wojskowej Cytadela dość szybko straciła znaczenie, dla którego została pierwotnie stworzona. Jednak długo jeszcze służyła w innych celach, m.in. jako magazyny wojskowe oraz jako więzienie.

Dopiero pod koniec II wojny światowej, po raz pierwszy w swojej historii, została użyta zgodnie z pierwotnie planowanym przeznaczeniem - jako twierdza obronna broniona przez prawie miesiąc przez niemiecką załogę przed przejęciem jej przez wojska polsko-radzieckie. Bombardowania dokonywane w tym czasie obróciły Cytadelę w gruzy.

Najpoważniejsze uszkodzenia budowli nastąpiły jednak po wojnie, kiedy to zostały systematycznie rozbierane w celu pozyskania cegieł do odbudowy zniszczonego Poznania.

W 1962 rozpoczęto tworzenie Parku Pomnika Przyjaźni i Braterstwa Broni Polsko-Radzieckiej na podstawie projektu wykonanego przez mgr inż. B.Lisiaka. W 1992 została zmieniona jego nazwa na obecną - Park Cytadela.

Cytadela w 1966 roku została wpisana do rejestru zabytków miasta Poznania pod numerem A006 dla upamiętnienia roli jaką odegrała w historii miasta.


Na terenie parku zlokalizowane są dwa obiekty muzealne: Muzeum Uzbrojenia oraz Muzeum Armii Poznań. Można tam znaleźć też tor saneczkowy, kilka roślinnych ogrodów tematycznych, pozostałości teatru letniego oraz kilkadziesiąt rzeźb, umiejscowionych na terenie całego parku.

Fort Winiary jest częścią większego kompleksu umocnień miasta Poznania typu poligonalnego, jakie powstało w XIX wieku. Ta część umocnień fortyfikacyjnych wokół miasta Poznania, do której należał Fort Winiary, straciła na znaczeniu po wybudowaniu w latach siedemdziesiątych XIX wieku nowego szerszego pierścienia fortów.

Twierdza została wybudowana z inicjatywy gen. Karla von Grolmana na podstawie projektów przygotowanych przez Johanna Leopolda Ludwiga Brese.

Rawelin (z łac. ravelere – oddzielać)

Budowla fortyfikacyjna na planie trójkąta, przed linią obronną twierdzy, wznoszona dla obrony innych elementów fortu, odkryta z tyłu. Zwykle osłonięta fosą.

W Forcie Winiary były cztery raweliny, z czego obecnie najlepiej zachowany jest Rawelin I. Z kolei pozostałość Rawelinu II to zaledwie wąski murek przy sadzawce w Rosarium (zbudowanym właśnie na terenie dawnego rawelinu).

Pozostałość Rawelinu IV jest częścią Amfiteatru.

Reduta

Budowla fortyfikacyjna, samodzielna, zbudowana na planie koła, kwadratu lub wieloboku. Służyła do prowadzenia samodzielnej obrony. Umieszczana była przed linią obronną, zwykle otaczana fosą lub wałem ziemnym.

Fort Winiary posiadał cztery reduty, po dwie z każdej strony śródszańca. Obecnie najlepiej zachowane są te znajdujące się po zachodniej stronie, czyli Reduta I i Reduta II, choć też w szczątkowej formie.

Nazwa tej budowli pochodzi z łacińskiego przymiotnika "reductus", oznaczający "wycofany, odległy".

Bastion (z fr. bastillon - forteca, wieża)

Główny element fortyfikacji, budowany na załamaniach obwałowania twierdzy (czyli na wysuniętych narożnikach).

W Forcie Winiary zbudowane zostały trzy bastiony. W 1856 roku ich nazwy zostały odpowiednio zmienione:

Bastion I - Bastion Johann
Bastion II - Bastion Leopold
Bastion III - Bastion Ludwig

w celu upamiętnienia głównego architekta twierdzy Johanna Leopolda Ludwiga Brese.

Estakada (z fr. estacade)

Budowla mostowa tworząca ciąg komunikacyjny nad terenem zabudowanym lub obniżeniem terenu.

Fort Winiary posiadał dwie estakady, prowadzące do fortów osłaniających jazy na rzekach Warta (wschodnia) oraz Wierzbak (zachodnia).

Redita (fr. réduit, niem. das Kernwerk)

Centralna budowla fortyfikacji na bazie koła lub wieloboku, tworząca ośrodek obrony (śródszaniec) fortu lub bastionu.

Obecnie dość trudno odszukać tą część Fortu Winiary, większość budowli została rozebrana w latach powojennych, a cegły z jej murów znajdują się obecnie w murach wielu budynków Poznania i Warszawy. Na terenie dawnego śródszańca znajduje się obecnie Łąka sportowa. Pozostałości budowli fortecznej można odszukać w podstawie pomnika Saperów i resztki głównego wejścia w bezpośrednim pobliżu tego pomnika.

Prochownie

Na terenie Fortu Winiary znajdowały się dwie prochownie, zbudowane w 1838 i następnie kilkukrotnie przebudowywane (Kriegs-Pulver-Magazin No 1 oraz Kriegs-Pulver-Magazin No 2), gdzie w odpowiednich warunkach były trzymane zapasy prochu.

Istotna była właściwa wentylacja takiego miejsca, aby przechowywany proch był odpowiedniej wilgotności, jak i środki zabezpieczające przed przypadkowym wybuchem (należy pamietać, że forty wraz z magazynami prochu powstawały w czasach, kiedy oświetleniem były m.in. lampy naftowe lub inne urządzenia z otwartym ogniem).

Schrony

Schron amunicyjny (Spezial-Kriegs-Laboratorium) obecnie jest siedzibą Muzeum Uzbrojenia. Schron sanitarny nie jest dostępny do zwiedzania.

Brama polna (północna)

Jedyna brama kumunikacyjna w północnej części Fortu Winairy, umiejscowiona koło Bastionu II. W okresie międzywojennym przebiegała przez nią linia kolejki wąskotorowej do poligonu na Biedrusku.

Obok bramy znajduje się przeciwskarpa czyli mur zewnętrzny fosy.

Z fortyfikacjami łaczą się również takie pojęcia jak:

• kurtyna - prosty odcinek wału ziemnego, łączy poszczególne bastiony ze sobą,
• kazamat – schron w twierdzy bastionowej lub w forcie,
• fosa - rów otaczający umocnienia (Fort Winiary był cały otoczony suchą fosą),
• kaponiera – budowla fortyfikacyjna, służąca do prowadzenia ostrzału w różnych kierunkach.

W Poznaniu znajduje się Rondo Kaponiera, ważny węzeł komunikacyjny miasta. Nazwa pochodzi od dawnych umocnień fortyfikacyjnych wewnętrznego pierścienia umocnień wokól miasta Poznania, przy których zostało wybudowane to skrzyżowanie.

Miasto Poznań posiada charakterystyczny pierścieniowo-klinowy system zieleni.

Park Cytadela znajduje się w miejscu, gdzie schodzą się cztery poznańskie kliny zieleni, z którymi łączy się pośrednio lub bezpośrednio: golęcińskim (zachodnim), cybińskim (wschodnim), dębińskim (południowym) i naramowickim (północnym).

Kliny północny (naramowicki) i południowy (dębiński) biegną wzdłuż doliny rzeki Warty. Klin południowy, przerwany na moment w okolicach Lubonia, łączy się z Wielkopolskim Parkiem Narodowym. Z kolei klin północny obejmuje swoim zasięgiem rezerwaty Morasko i Żurawiniec. Klin cybiński (wschodni), obejmujący obszar rzeki Cybiny, jest największy pod względem powierzchni. Klin golęciński (zachodni) rozciąga się wzdłuż rzeki Bogdanki.

Prócz klinów w Poznaniu istnieją pierścienie zieleni: najmniejszy wewnętrzny (w formie łuku) powstał na miejscu średniowiecznych murów obronnych miasta i nie ma charakteru ciągłego. Kolejny, to tzw. Pierścień (Ring) Stübbena, stworzony na obszarze dawnych pruskich fortyfikacji. Trzeci największy pierścień leży na terenie byłych fortów okołomiejskich.

Istniejąca zieleń wraz z uwarunkowaniami terenu, w tym cieków wodnych, została wykorzystana w projekcie systemu zieleni dla Poznania, opracowanym przez prof. Władysława Czarneckiego w latach 30-tych XX wieku.

Cytadela, połączona nie tylko z klinami, ale także ze środkowym pierścieniem zieleni, stała się łącznikiem pomiędzy wszystkimi elementami systemu zieleni miasta Poznania.

Teren parku Cytadela jest obszarem o szczególnych walorach przyrodniczych. Na terenie parku dominują zadrzewienia z gatunkami występującymi w zbiorowiskach żyznych lasów liściastych. Dendroflora parku obejmuje 167 taksonów drzew i krzewów, w tym 109 drzew, 54 krzewów i 4 roślin pnących. Łącznie na całym obszarze parku rośnie ok. 23 tys. drzew.
Równie bogata jest fauna tego obszaru, obejmująca miedzy innymi gatunki znajdujące się pod prawną ochroną: 2 gatunki gadów, 4 gatunki płazów, 12 gatunków ptaków i 13 gatunków ssaków.